Jaki był początek wojny widziany z dworu w Kowali niedaleko Radomia? Maria z Kuźnickich Walewska ma 48 lat i zarządza majątkiem już dwudziesty rok. Kiedy zaczynała się I Wojna, latem 1914 roku, była poddaną cara, więc z zagranicznych wtedy wakacji w Zoppot została przez Niemców wydalona i do Radomia wracała przez Szwecję. W 1919 zdecydowała gospodarzyć w Kowali. Rok później poślubiła Aleksandra Colonna Walewskiego, wielokrotnie rannego w czasie I wojny. Teraz, w 1939 roku, we dworze ma już małe radio, „kryształek” na słuchawki i od 1 września słyszy tam komunikaty, które trudno jej zrozumieć: „Uwaga, Uwaga – nadchodzi!” 2 września, w sobotę, zapisuje więc:
Gdy wyszłyśmy z kościoła, dobiegła nas wieść, że wojna już rozpoczęta. Parę kobiet płakało. Idziemy więc sporą gromadką do gminy, aby sprawdzić tę wiadomość. Przed budynkiem urzędu gminnego spotykamy nauczyciela. Potwierdza wiadomość o wojnie. Urzęduje w gminie jako zastępca sekretarza…. Przyjmuje telefony z powiatu, uspokaja, radzi sołtysom, aby poszli na zebranie do domu parafialnego. Muszę więc i ja tam iść. […] Ludzie są poważni, słuchają, często pytają. […] Telefonował starosta, że wojna już na pewno, że były już naloty na Kraków, Katowice, Poznań. Uprzedzić ludność. Uspokoić.[…]
Tymczasem nadszedł proboszcz Koziński. Rzucił projekt założenia punktu żywnościowego na stacji w Rożkach, gdzie już obecnie stoi kilka pociągów z wojskiem. Zgłaszam na początek nasze dwa duże samowary. Druhny ze stowarzyszenia dziewcząt mają pójść jutro na stację, aby zorientować się w możliwościach realizacji tego projektu.
x
„Pani majorowa z Dłużewa” czyli Zofia Dłużewska-Kańska była przykładną żoną wojskowego, skoro więc szef jej męża w Wojskowym Biurze Historycznym wspomniał kiedyś jak ważne dla badaczy historii są prywatne zapiski, zaczęła je od początku wojny robić. Zachował się tylko jeden notatnik, z lat 1939-41
Dwór leżał w dolinie Świdra, niedaleko Mińska Mazowieckiego. Poprzednią wojnę przetrwali tu krewni spod pruskiej granicy. Od lat zaś, między Dłużewem a warszawskim Nowym Światem krążyły wozy i ciężarówki z mlekiem, śmietaną i warzywami dla „Mleczarni Nadświdrzańskiej”, czyli pierwszego baru mlecznego założonego przez ojca „pani majorowej”, nagradzanego hodowcy bydła.
Budżet rodzinny państwa majorostwa pomału się równoważył, wybudowali w Warszawie dom, kupili na raty fiata, a Zofia w 1937 roku zaczęła w wielopokojowym dworze prowadzić letni pensjonat. W połowie sierpnia była jeszcze w Mińsku na święcie kawalerii i konkursie hippicznym. Ale 25 sierpnia zmobilizowano męża, zaraz potem rządcę majątku. Pojawił się sołtys z nakazem wysłania zaraz do miasteczka 7 koni, 3 wozów i uprzęży. Tego samego dnia, przy obiedzie przyszły depesze, zmobilizowani byli kolejni goście pensjonatu.
26 sierpnia Zofia załatwiała jeszcze – pod zastaw zboża – pożyczkę w banku rolnym, choć urzędników pozabierano do wojska i nie bardzo miał kto pracować. Była też na zebraniu w starostwie, gdzie wałkowano znaczenie zasiewów ozimin dobrym ziarnem.
27 sierpnia, w niedzielę, po południu poszły z kuzynką do Radachówki Szlenkierów – tej, co to kręcili w niej potem „Panny z Wilka”, niezabranej cudem po wojnie. W poniedziałek zjadła z mężem obiad w Europejskim tuż przed jego wyjazdem do Torunia – miał się tam zameldować natychmiast. Z kantorka „Nadświdrzańskiej” depeszowała do krewnych z Wołynia, żeby nie przyjeżdżali, bo Dłużew pełny. Późnym wieczorem, już w Dłużewie, załadowała do ciężarówki boczek i ziemniaki dla znajomych w Warszawie. Fiat został w dyspozycji wojska.
31 sierpnia, w czwartek znów była w Warszawie i jako ostatnia dostała pieniądze z pożyczki – potem wypłaty wstrzymano. 39-letnia Zofia, która miała dyplom rolnika i doktorat z filozofii, wracała do Dłużewa z kolejnymi gośćmi do przechowania, a ciężarówka jadąca znów do Warszawy zabrała z majątku bańki ze śmietaną i mlekiem do „Nadświdrzańskiej”. Czy następnego ranka wiedziano w Dłużewie, że jest wojna?
1 września, piątek. Rano Olga z panią Więckowską powozikiem pojechały do Mińska po sprawunki dla domu. Było chmurno, chwilami popadywało. Siadłam na Kasztana i ruszyłam w pole [….] Usłyszałam kilka głuchych detonacji. Zastanawiałyśmy się z Wandą, czy to wojna czy ćwiczenia samolotowe (ćwiczyli często na poligonach Rembertowa i pustkach koło Rudna. Nie czułam strachu. Szło nieuniknione…
W gospodarstwie praca szła normalnie. W południe usłyszeliśmy głuchy warkot samolotów. Leciały bardzo wysoko, ciągnęły na południo-zachód. Po południu nadjechał [z Warszawy] Czerniawski, spokojnie opowiadał, że był nalot. Przywiózł bratową żony z 5-letnią córką. Przyjechała taksówka pani Kulikowska. Walka lamenciła, czemu nie zabrała sióstr. Już nie bardzo by się pomieściły. Wieczorem Kostek przywiózł żonę i dzieci.
2 września do dworu przyjeżdżały kolejne żony wojskowych, z dziećmi. Przed nalotami chowały się w rowie wykopanym naprzeciw domu. Zofia płaciła za drewno, sprawdzała w gminie ile kwintali owsa i słomy ma dać wojsku. A w niedzielę, 3 września, zaraz po tym jak w radio usłyszała, że Churchill wypowiedział wojnę, pojechała na zebranie kółka rolniczego.
X
O tym, że wojna jest na pewno, wiedziała 1 września Zofia Nałkowska. W 1939 roku mieszkała już w Warszawie. Rodzinny dworek w Wołominie – ten opisany w powieści „Dom nad Łąkami” – dwa lata wcześniej został sprzedany, bo brakowało pieniędzy na jego utrzymanie. Matka Zofii latem 39 roku była jednak u znajomych w Wołominie, a Zofia, która niedługo miała skończyć 55 lat, zanotowała:
Pierwszy dzień wojny. Wraz z innymi patrzyliśmy z ulicy na walczące aeroplany. Robotnicy, którzy wciąż jeszcze pracują nad kopaniem kanału wzdłuż Łazienek, wyszli ze swych głębin i patrzyli na niebo. Znowu przeżywa się coś, co kiedyś później wydawać się będzie niewiarogodne. Nie uczuwam strachu ani zdziwienia, tylko smutek. Wielka dzieje się sprawa i tym razem — po całych dwudziestu pięciu latach. Przez cały dzień radio ostrzega o atakach, wszyscy uczepieni głośników, łapiąc między skoczną muzyką urywki swego losu. Ostatni nalot już bardzo wyraźny; huk i łoskoty przenikają dom.
2 września w Warszawie słychać przez radio te same dziwne komunikaty, które trudno było zrozumieć Marii Walewskiej w podradomskiej Kowali. Nałkowska je rozumiała:
Warszawa, 2 IX 39. Sobota. Radio woła patetycznie: „Halo, halo! Uwaga, uwaga! Nadchodzi! Ko-ma 3, Lar-mia 18”. To jest nie dla nas, ale często następuje po tym alarm. Albo: „Halo, halo! Uwaga, uwaga! Przeszedł”. Niesłychane są te słowa. Dla nas mówi: „Ogłaszam alarm lotniczy dla miasta Warszawy”. Przerwa. „Dla miasta Warszawy”. Jest to nie tylko ostrzeżenie, ale rozkaz. Te same gesty powtarzają się we wszystkich domach miasta, czarne szyby zamykają się nad klatkami ludzi. Torby, apteczki, maski, zwierzchnie ubranie leżą przygotowane obok, leży też nieduża walizka z niezbędnymi rzeczami, leży pled. Nocą wyskakują z łóżek, chwytają za ubrania. Z ulic przechodnie znikają, wessani do bram, do piwnicznych schronów […]. W niezmierzonej głębokiej ciszy zamilkłego miasta słychać miękkie, oddalone głosy detonacji i wystrzałów. OPL czuwa i naucza. Miękkim, przekonywającym głosem kobiecym namawia ludzi, by byli uważni i ostrożni, by zechcieli zachować życie i zdrowie najbliższych, perswaduje. Jest ich kilkoro, w tej naszej sprawie odzywających się przez radio, różnymi głosami czuwają nad nami i dają nam przestrogi. [ …] Polska po francusku i angielsku woła na świat, że Niemcy nie zaprzestali działań wojennych, że dziś na Warszawę zrobili dziesięć nalotów. Powtarza raz i drugi te same słowa i jeszcze raz.
Być może od samego początku powtarzał te komunikaty Jeremi Przybora, wtedy spiker Polskiego Radia? Była o tym mowa w 5 odcinku tego cyklu.
x
Maria Walewska miała najwyżej dwa kilometry z dworu w Kowali do „krakowskiej szosy”. 5 września szło tamtędy polskie wojsko, choć groza dopiero majaczyła na horyzoncie.
Rano dobiegła nas wiadomość, że drogą koło kościoła przechodzi polskie wojsko. Szli szlakiem „krakowskiego gościńca” prawdopodobnie licząc na to, że nie wytropią ich tak łatwo niemieckie myśliwce, często patrolujące nad kielecką szosą. Dzień był słoneczny, upalny. Nasi szli w pełnym uzbrojeniu i dźwigali na plecach pełny ekwipunek. Byli zmęczeni, bardzo spoceni. Kto mógł, kupował papierosy, piwo, lemoniadę i dawał przechodzącym żołnierzom. Sadownik wyniósł na drogę koszyk z jabłkami. Nasze dziewczynki wpadły biegiem na werandę, chwyciły opałki pomidorów i wróciły, by rozdać żołnierzom. […] Żołnierze nie byli w złej formie, żartowali nawet wesoło, obiecywali zwyciężyć Niemców, ale sam ich widok, takich zmęczonych, idących w pyle piaszczystej drogi na spotkanie z groźnym nieprzyjacielem, rzucającym bomby z samolotów, był już dostatecznie przygnębiający, nie budził nadziei.
Maria Walewska, nie spotka się podczas wojny ani z Zofią Nałkowską ani z Zofią Dłużewską-Kańską. O tym co działo się później w spokojnej na początku wojny Kowali, będzie kolejny odcinek. Na razie więc dalej o dwóch Zofiach.
x
Nałkowska zapisała 5 września: Większość znajomych, jak się okazuje, wyjechała z Warszawy w nocy lub rano […] Ja nie chcę odjechać.
W Dłużewie, 5 września zwykłe życie tak mieszało się z wojennym:
O godzinie 7 rano ruszyłam na Kasztanie do Mińska. Na szosie minęło mnie kilka aut i liczne oddziały policji na pięknych, wypoczętych koniach […] Wzdłuż plantu stały długie składy wagonów, artylerzyści leżeli na trawie, dyżurni roznosili bochny chleba. O 10 na szosie panował szalony ruch. Auta, niestety przeważnie wojskowe, jechały w kierunku Siedlec, pełne waliz i bab […] Spotkałam wójta, któremu oddalam plan szkoły, jaką już mieliśmy rozpocząć budować w Dłużewie. Dojechałam do pułku, wzięłam zapas środków opatrunkowych. Mieli tam dla mnie telefon z Dłużewa, że jałówka złamała nogę. Wytargowałam jeszcze po pół kilograma świec i mydła […] W Dłużewie rządca pilnował pola, kuchni Olga, która na każdy odgłos samolotu łapała Tomka i biegła w krzaki […] Około 23-ciej ktoś załomotał do drzwi ganku. To wujostwo Żurawscy zjechali powozem i kilkoma wozami, trzeba było ich lokować, karmić ludzi, sprzężaj.
7 września, namówiona przez Polę Gojawiczyńską, Nałkowska wyjeżdża jednak z Warszawy. Dostają miejsce w pociągu ewakuacyjnym do Lublina – z literatami, dziennikarzami, urzędnikami. Za Łaskarzewem zaczęły się naloty, ludzie uciekali z pociągu z walizeczkami w kartofliska. Bombowce szły nisko, tuż nad głowami, uciekali więc lasami, bocznymi dróżkami. W jakiejś wsi udało się wynająć wóz na kilka kilometrów, jakaś gospodyni wyniosła wodę do picia, inna mleko. Ratują się nawzajem,
Ruszyliśmy dalej, minęli niebezpieczną szosę i osiedli w wiosce następnej, gdzie opuścił nas woźnica. Pustka, noc. Drzemałam leżąc w futrze na ziemi przed jakimś zamkniętym sklepikiem, niechętni ludzie przechodzili koło mej głowy. Jedna z ciemnych postaci dała się namówić Bogusławowi na wzięcie walizeczek, zachęcona obietnicą maski [przeciwgazowej]. Poszliśmy za tym człowiekiem w noc, już bardzo zmęczeni, przez spaloną wieś. W grozie ciemności stały wzdłuż drogi same kominy. Groźna dniem, wciąż ostrzeliwana szosa warszawsko-lubelska, ku której idziemy, zdradza się z daleka chrobotem sunących ku Lublinowi wojsk i błyskami niebieskich smug światła. Wiadomo, że trudno jest tamtędy przejść, tak zbitą idą masą wojska wraz z uchodźcami.
9 września w sobotę, we dworze w Dłużewie, Zofia Kańska zapisuje: Od rana siejemy zimową mieszankę. […] Pełno uciekających: adwokaci, inżynierowie. Klerycy – rozdający medaliki, obrazki, szli grupą, bocznymi drogami ku staremu traktowi Jaremy na Włodawę, Wołyń. Kazałam gotować zupy na mięsie, pożywne – rozdajemy po 300 i więcej porcji. Chleb razowy też piecze się co dnia.
Rano były silne naloty i huki od lubelskiej szosy. Przed ganek wpadł na motorze z dobrą miną Bob Werner. Montował pod Mińskiem jakąś grupę techniczną. Zabrał mi, czarując uśmiechem, parę worków owsa, bańkę mleka, chleb i wóz w parę koni. Zapewniał, że trzy dni deszczu, a pogrzęzną niemieckie czołgi. Podjadł i znikł.
Dla wędrowców poszły całe sagany mleka i klusek […]. Wieczorem jakiś porucznik, który z 40 żołnierzami spał przez dzień w stodole, wziął na podwodę dwa wozy konne do Stoczka.
11 września, w poniedziałek, Nałkowska wciąż idzie od wsi do wsi, bocznymi drogami, lasem, polami. Mijamy w ciemności gromadki uchodźców, idących gęsiego wzdłuż drogi, oddziałki konne i pojedynczych żołnierzy. Pod jakimiś starymi drzewami, pod murem rozstajemy się z pijanym woźnicą, pakunki, wózek i dziecko złożone na trawie przy drodze. To Mysłów.
Tak, to ten sam dwór w Mysłowie, którego ówczesny gospodarz, Tadeusz Chwalibóg, opisywał po wojnie jakie zarobki mieli robotnicy folwarczni i ordynariusze, a ja cytowałam to dwa odcinki wcześniej.
Nałkowska relacjonuje dalej: Wyruszamy we dwie z młodą Gojawiczyńską do dworu zapytać, czy nas nie przyjmą na nocleg. Stare drzewa alei, dwóch czy trzech żołnierzy na koniach, trochę błyskającego światła niebieskiej latarki. [...] Starsza i młodsza pani, stojące w ciemności przed dworem, mówią szeptem, jakby były zalęknione. Owszem, mogą nas przyjąć, niedawno mieli miejsce na sześćdziesiąt osób. Ale przed dwoma dniami bomba rozwaliła dom, zabiła dziecko, które pochowano tej nocy. Ojciec zaraz po pogrzebie odjechał samochodem domagać się, by wzięto go do wojska. Dwie dziewczynki dotąd są nieprzytomne z przerażenia, matka uległa wstrząsowi, ktoś przeleciał z łóżkiem do innego pokoju. Panie mówiące cicho i bojące się zapalić światła zapraszają, by wejść. Odchodzimy jednak, by nie zakłócać ich żałoby. [...] Ruszamy dalej piechotą, rosły chłop bierze nasze walizki. Jeden tobół niosę sama i znów przewracam się na drodze.
Tego samego dnia z Dłużewa odszedł kolejny rządca. Zofia zostaje sama z gospodarstwem. Poprosiłam stryja, żeby zajął się bezpańskim podwórzem, a sama wyszłam z ludźmi i siewnikiem na pole za ogrodem. Ludzie bali się pracy w polu, bo rano latał pono samolot i strzelał. Zapowiadałam, że w razie nalotu mają odbiegać od koni i kłaść się, najlepiej w rowie. Było mglisto ale samoloty wracały. Raz tylko jeden się obniżył, rozbiegliśmy się, przykucnęłam pod cierniem, usłyszałam jak zagwizdały kule, poszły w ogród […] Przychodzą wciąż nowi ludzie, nie wiadomo dokąd i skąd dążący.
12 września, Dłużew: Oprócz cywilów siedzi w krzakach ze 40 żołnierzy. Porucznik, który był na obiedzie, mówił, że zbiera maruderów do kupy […] U mnie miało pono kwaterować dowództwo brygady. Już kazali wypędzać krowy, by stawiać konie, ale stanął tylko szwadron 7 Pułku Ułanów. Niemcy pono blisko. Kazałam zasunąć sztaby w stajni i odnieść klucze do dworu, bo ułani zaczęli wyprowadzać na swoją rękę konie […] Teraz do stołu siadało na 3 zmiany ponad 80 osób. Dzieci jadły osobno w dużym pokoju, panie na dyżury zmywały naczynia. Olga co dnia kupowała i rozbierała jedną świnię. Co dnia piekło się dwa piece czarnego chleba z 40 kg mąki. Rada byłam, że nie puściłam ze Stasiem Rudnickim harcerek. Zajmowały się dziećmi. Trudno było matki wdrożyć do wspólnego życia i ustępstw.
13 września: Tłumy przesuwają się od rana. Coraz częściej żołnierze. Wydaję im obiad – zupę do 400 porcji […]
14 września: Podobno w Siennicy są Niemcy […] W polu pracuje 10 czwórek (5 moich). Karbowy jest dumny, wszyscy rozumiemy, że trzeba szykować pola i siać, bo chodzi o chleb dla wszystkich. Obcym fornalom płacę dniówkę.
Także 14 września, po kolejnych nocach przespanych w wiejskich stodołach albo na klepisku w chałupach, na słomie albo tylko na paltach i futrach skrzętnie z domu zabranych, Nałkowska zapisuje: Po naradzie z państwem S. uważamy, że nie ma po co iść dalej wobec wiadomości, że i w Łukowie są już Niemcy. Trzeba wracać — o ile dostęp do Warszawy jest możliwy. Pani Gojawiczyńska chce odpocząć, jest przeziębiona, znękana już wojną [...]. Na jej list do właścicieli Jeleńca, pan D[mochowski] (młodszy) przychodzi z zaproszeniem. Dwór — stary i ciemnawy, niegdyś rezydencja biskupia, przyrośnięty jest ścianą do kościoła. Wnętrze poważne, trochę pięknych starych rzeczy pomieszanych z byle czym. W domu pełno rodziny i trochę obcych, do stołu zasiada do trzydziestu osób, w kuchni karmi się też przechodzących żołnierzy i uchodźców.
Na gazonie żołnierze, samochody, był też aeroplan, na podwórzu grupy ludzi, czekających, by coś kupić lub dostać. Wszystko zgłodniałe, ogłupiałe i zmęczone. Jedzenie jest szczupłe, chude, wojenne, a jednak bardzo smaczne, czysto podane i nade wszystko gorące. Nie ma herbaty, cukru ani masła, mleko jest zbierane. Ludzie wchodzą i wychodzą, wciąż coś nowego. Wieczorem znowu dziwna rodzina, idąca piechotą od Warszawy daleko na Wołyń, do krewnych, mających tam majątek […]
Tutaj dopiero — z mapy, z radia, ze słów przechodzących ludzi i uciekających żołnierzy, zaczynamy rozumieć, co się w ciągu tych kilku dni stało, jaki jest los nas wszystkich. To jest nowy typ wojny, dotąd nie znany, na który nie ma dotąd wypracowanych metod obrony. Ataki lotnicze przenikają daleko w głąb kraju, w jego miejsca nieprzewidziane, nieoczekiwane. Wszędzie już pozrywane druty i tory, nie ma łączności ani porozumienia, nie tylko cywilni ludzie, ale żołnierze i oficerowie — nikt nic nie wie. Detonacje słychać z różnych stron kraju, w różnych stronach widać na horyzoncie pożary — stąd powstają wieści, że są już tu albo tam, gdy właśnie są gdzie indziej, stąd niepewność wszelkich dróg, wszelkich kierunków, stąd ustawiczna zmiana celów. Nie ma frontu i nie ma tyłów, zewsząd jest niebezpieczeństwo, nie ma gdzie iść, bo to, co jest tu, jest wszędzie. Nie tylko ci mężczyźni, którym kazano wyjść z Warszawy, ale każdy żołnierz i oficer na próżno szuka miejsca, gdzie go przyjmą, zorganizują, ubiorą, uzbroją i nakarmią. Gubią się wszyscy, plączą, tracą ślady i kierunki.
Dziś rano weszła od kuchni cała partia rannych żołnierzy, nie wiedzących, dokąd idą, nas pytających, gdzie jest wojskowy szpital. Przyszli do dworu, bo im ktoś powiedział, że tu jest doktor (szło zapewne o brata p. D[mochowskiego], doktora chemii. Ci, których z panią Jadwigą opatrywałyśmy tu w jadalni, przestrzały rąk, ramion, boku, skaleczenia głowy, rany rozpuchłych do nie poznania dłoni — to były drobnostki, każdy z nich miał ze sobą zaklejony jałowy opatrunek, nakładali je sobie wzajemnie zaraz po zranieniu, to też większość tych ran była czysta. Dopiero gdy odeszli, dowiedziałam się, że byli jeszcze inni, którzy leżeli na wozach — i tam poszła z opatrunkami matka pani Jadwigi, p. [Józefa] G[oeblowa].
Tutejsi gospodarze mają i bez nas za wiele osób do żywienia. Majątek dostawiał mleko do warszawskiego Agrilu, cała gospodarka obrócona jest na hodowlę krów. Po przerwaniu komunikacji z Warszawą jedyny dochód jest ze sprzedaży masła, a mleko dostają uchodźcy i żołnierze. Trzeba odejść stąd, ale jak? Do Warszawy sto kilkadziesiąt kilometrów
W Dłużewie, 16 września, Zofia Kańska pozwala sobie na chwilę żalu: Wszyscy rozmawiają z przechodzącymi, tylko ja nie mam czasu – muszę decydować i dawać dokładne polecenia.
Ale zaraz potem znów relacjonuje skrupulatnie jak jest: Garwolin zbombardowany, od południa pali się Siennica, gęste dymy nad Kołbielą. A przed naszym domem tłumy żołnierzy. Siedzą i czekają na południową zupę. Wieczorami żywią się po wsiach. Ciepło, więc nocują po stogach, stodołach, strychach. Nie czuli się zwyciężeni, pobici. Wielu chce się bić dalej, pytają o drogę do Warszawy.
W Dłużewie pojawiają się w końcu Niemcy. Ich dowódca okazuje się być ziemianinem z Meklemburgii. Na ganku, pod trójkątnym tympanonem z herbem Dłużewskich, którzy są w tym domu od 500 lat, wywiązuje się więc nagle zadziwiająca rozmowa o hodowli bydła - tam i tu. Polskich żołnierzy, którzy powrzucali bron do Świdra, przebierają we dworze za cywilów. Przychodzą pierwsze wieści o zabitych bliskich.
Niemcy zabierają krowy, bo mleko potrzebne im na masło dla żołnierzy. Zofia wykłóca się o 15 litrów dla dzieci, których jest tu cały czas prawie trzydzieścioro. Nie uchroniła przed wywózką robotników z dworu, ocaleli tylko ci fornale, którzy byli przy orce. Niemcy zabierają też konie i siodła. Zaczyna być zimno, a kończy się drewno opalowe. Pojawiają się plotki o angielskim desancie ale i o rosyjskich samolotach, które ktoś widział. 17 września rano Zofia zapisała z nadzieją, że może polskie kontrnatarcie przyjdzie od Lublina, ale już wieczorem usłyszała w radio, że wojska sowieckie zajęły część Polski. Jedno szczęście, że nie pojechałam na Wołyń – zanotowała.
Nałkowska w tym czasie wciąż jest w Jeleńcu i zostanie tam jeszcze kilka dni. Zapisuje: Jeleniec, 22 IX 39. Piątek. We dworze założono piekarnię, specjalnie delegowana kobieta piecze chleb w piecu nowego, nie wykończonego jeszcze domu, a w wyprzątniętej izbie obok pralni ustawiono stół, na nim wagę i ja wraz z panią Polą podjęłyśmy się sprzedaży z prawem dawania chleba darmo, gdy to jest potrzebne. Chleb jest czarny, ciężki, gorący, po przekrojeniu bucha para, we drzwiach tłoczą się ludzie, którzy nieraz od paru godzin czekają na tę chwilę. Są to jeszcze wciąż uchodźcy, idący zarówno tam, jak z powrotem, a także już osiadli w tej i pobliskich wsiach w oczekiwaniu na możność powrotu (jak ja). Są to też bardzo często żołnierze — zawsze w rozsypce, nie wiadomo dokąd zdążający […] Pan Kazio, przychodzi z wiadomościami z okolicznego dworu, gdzie jest lepsze radio. Anglia wciąż gotuje wielką ofensywę.[...]. Pod Warszawą z czołgami walczy podobno kawaleria (!) i odpiera je od miasta.
28 września, kiedy było już wiadomo, że Warszawa zostanie poddana, do Jeleńca przyjechała z Radachówki córka historyka literatury z krakowskiego UJ, Ignacego Chrzanowskiego. Jak się dowiedziała o Nałkowskiej, nie wiadomo. Ale zaproponowała, że zabierze ją bryczką pod Kołbiel, 40 kilometrów od Warszawy. Ponieważ przepustek do Warszawy jeszcze nie było, ostatecznie dojechała Nałkowska do Dłużewa. Zapisala to tak:
Dłużew, 1 X 39. Niedziela. Żołnierze niemieccy są w podwórzu, widzi się ich często przejeżdżających konno przed domem. Ludzie zupełnie inni niż w Jeleńcu, gdzie było ziemiaństwo z ambicjami naukowymi i literackimi. Tutaj jest większość kobiet — dużych, ładnych, dobrze odzianych — wszystko z Warszawy, poza paru ziemiańskimi wyjątkami z dalszych okolic [...] Rozmowy, słuchanie radia, gorętsze niż tam spory. I tu zresztą powtarza się motyw tamtejszy— oburzenie na tych, którzy — sami zapewniwszy sobie bezpieczeństwo — pozostawili cały kraj na zniszczenie. […]
Straszne menu składające się wyłącznie z kapusty, grochu, wieprzowiny i źle gotowanych kartofli. Po kolacji odbywają się wspólne modlitwy, duża, bardzo tęga pani Moczarska w okularach odczytuje głośno litanię, a inni powtarzają refren.
Ciekawą postacią jest pani domu — niestara, czarna, chuda, krzykliwa, wszystko trzymająca iście żelazną ręką. Przyjęła mię dziwną formułą gościnności: „Jedna osoba mniej czy więcej nie robi różnicy”. Powinnam była od razu odjechać, a przecież zostałam, nie mogąc postąpić inaczej, przystając na łóżko w pokoju wspólnym, zimnym jak piwnica i zupełnie ciemnym, gdyż okno wychodzi na całkowicie obrośnięty liśćmi taras […]
Wczorajsze wiadomości, że tak powiem, ostateczne: prezydent Mościcki internowany w Rumunii, w Paryżu powstał jakiś „rząd” z „prezydentem” Raczkiewiczem i ministrem spraw zagranicznych Zaleskim. Oto jest teraz Polska. Co się stało z Beckiem, nie wiem. Ale nic nie słychać, by ktoś z tych ludzi popełnił samobójstwo. […]
Z każdym dniem lepiej się rozumie wagę i sens tego, co się stało. Jestem szczęśliwa, że nie pojechałam na zaproszenie Gizelli do Nicei, że nie dzielę z tamtymi wszystkimi przywilejów bezpieczeństwa i hańby. Jestem tu, gdzie powinnam być— blisko matki, do której pewno wkrótce otworzy się droga, blisko domu, którego może już nie ma, blisko tego całego losu Warszawy.
Po czterech dłużewskich dniach Nałkowska wyruszyła do matki w Wołominie. Jadą wozem bocznym traktem ale widzą główną szosę:
4 października: oto dostaliśmy się jakby do salonu wojny, na jakąś wspaniałą i wymowną rewię wojskową. W ciągu długich godzin przetaczała się przed naszymi oczami we wzorowym porządku i błyskawicznym tempie armia niemiecka. Tu dało się wreszcie oglądać to, co dostatecznie wyjaśniało sprawę: ten ogrom zmotoryzowanego żelaza, ciężkie armaty, mknące cicho na oponach, auta mniejsze, wiozące wygodnie siedzących żołnierzy, z umocowanymi z boku karabinami i hełmami, wielkie samochody ciężarowe, wypełnione wojskiem w czystych, świeżutkich mundurach, w świeżych rzemieniach i gładkich hełmach. Mknęło to wszystko w tempie niewiarogodnym, w mierzonych, prawidłowych odstępach niby na taśmie trans[misyjnej]. Wozy sanitarne z obsługą, kuchnie polowe i znowu armaty, armaty. Jechali nie jak po trudach oblężenia, ale raczej gotowi na trudy nowe. [...]
Małe chłopskie koniki, wózki, wyładowane po wierzch rupieciami, tobołkami i ludźmi, musiały przekopywać się przez piach bocznej dróżki […].Z drugiej strony płynął ścieżką wąski strumień uchodźców pieszych — ludzi w ten chłodny dzień idących boso, z nogami poowijanymi tylko w szmaty, w podartym, brudnym od kurzu odzieniu, z teczkami, walizeczkami, tobołkami, z ciężkimi workami, ludzi zdrożonych, zmarnowanych, ledwie żywych, tych, którzy szli już i tu, i tam, szukali na próżno schronienia i teraz wracają, też nie wiedząc, do czego. Niedaleki już jest cel, gdzie czekają ich spalone mieszkania albo zburzone domy, a na pewno głód i zimno. W tym strumieniu często widać żołnierzy polskich, zmieszanych z ludnością cywilną — bez broni, często bez butów i bez czapek, w płaszczach zabłoconych i podartych — bladych, głodnych, znękanych.
x
Matka Zofii Nałkowskiej jest w Wołominie cała i zdrowa, niedługo wrócą razem do zrujnowanego mieszkania w Warszawie.
Zofia Kańska zostaje w Dłużewie, gdzie węgla jest już tylko na trzy miesiące, a soli wciąż zużywa się kilogram dziennie, tylu wciąż głodnych do nakarmienia. Trzeba było wypłacić ordynarię robotnikom folwarcznym, kupić dla nich drzewo na opał – płacąc 100 kilo żyta za dwa metry. Trzeba było leczyć dyzenterię, wciąż gotować zupę dla uciekinierów przed bolszewikami, zasiać żyto nawet w ogrodzie, uporządkować piwnice, odbierać wiadomości o tym kto zginał, i o tym, że mąż jest w niewoli. Dopiero 8 października pani majorowa, pierwszy raz od początku wojny pisze: ogarnia mnie jakaś groza.
A przecież wszystko dopiero się zaczyna. Po wojnie przyjdzie rok 1944, Kowala, Dłużew i Jeleniec zostaną zabrane właścicielom, Zofia Nałkowska będzie posłanką do Krajowej Rady Narodowej, która miała stać się alternatywą dla rządu RP na uchodźstwie. Polska historia potoczy się peerelowskim kołem.
Jeszcze o tym nie wiedzą.
xxx
Obszerniejsze fragmenty wspomnień Marii Walewskiej z Kowali i Zofii Dłużewskiej-Kańskiej z Dłużewa znajdą się, prawdopodobnie, w książce o ziemiaństwie polskim, którą przygotowuje właśnie Ośrodek „Karta”.
Dwór w Kowali w roku 1940: http://fotopolska.eu/997332,foto.html?o=b237344
Maria Walewska: http://www.pspkowala.pl/wp-content/uploads/2013/11/DSC_0060-150×150.jpg
Notatki Marii Walewskiej z wrzesnia 1939 – maszynopis przechowywany w zbiorze rękopisów Biblioteki Narodowej w Warszawie.
Dwór w Dlużewie (majatek ziemski około 40 ha): http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/13604,dluzew-dwor-nad-swidrem.html
Notatki Zofii Dłużewskiej-Kańskiej: Diariusz z lat 1939-1940, Londyn 1978
Zofia Dłużewska-Kańska: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zofia_D%C5%82u%C5%BCewska-Ka%C5%84ska
O Stanisławie Dłużewskim, ojcu Zofii: http://mazowsze.hist.pl/19/Rocznik_Minsko_Mazowiecki/1039/2013/37448/
Dwór w Jeleńcu (majatek około 500 ha): http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1679/Jeleniec/
Zofia Nałkowska, Dzienniki czasu wojny: http://www.webook.pl/b-10009,Dzienniki_czasu_wojny.html
Mleczarnia Nadświdrzańska:
tac dung cua thuoc cialis
[url=http://cialisle.com/#]order generic cialis[/url]
is buying cialis online legit
cialis without prescription
like cialis i go hard lyrics
cheap cialis online
Pingback: generic ventolin
cialis no prescription
cialis 20 mg tablet
buy cialis online without prescription
where to buy levitra cheap HoseMoserowl [url=https://ascialis.com/#]cialis vs viagra[/url] Paypecam Viagra Super Active 150mg gealaves buy generic cialis online ingeni Amoxicilline
Pingback: canadian parmacy viagra 100mg
overnight canadian viagra
Useful material. Appreciate it. pure cbd oil reviews cbd oil for sale
Regards. An abundance of write ups. buy cialis online department of managed health care monetary collections cam you get aids from having sex with a dead person
Cheers. I enjoy this. buy levitra
Fine data. Thanks. payday loan
Whats up? finasteride
Cheers. A lot of information. viagra without doctor prescription.
Seriously many of very good tips. kamagra 100 did the world health organization declare medical marijuana has no health risks?
azithromycin 500
Really quite a lot of very good information. viagra sans ordonnance
azithromycin 250mg
viagra without a doctor prescription
viagra without a doctor prescription cost of family health insurance plan
Good info. Many thanks. canadian pharmacies online
Pingback: buy viagra no prescription
In January pattern year, small lnnt47 fell ill. It’s okay, decent a mild generic viagra, which passed in five days. But the temperature without warning returned away the end of the month: the thermometer showed 41. The old bean was urgently hospitalized with fever and convulsions. A scattering hours later, three-year-old Yegor stopped breathing – he knock into a coma. With the inform appropriate of a ventilator and a tracheostomy, the doctors resumed the trade of the lungs, but oxygen starvation struck the brain. The kid has confounded the whole shebang that he managed to learn in three years. The diagnosis is posthypoxic encyphalopathy.
northwestern pharmacy canada: http://canadianpharmaciesus.com/# canadian online pharmacy no prescription
cialis supplement tadalafil
need a payday loan now online payday loans
Wonderful posts, Thank you.
https://withoutxep.com viagra without a doctor prescription
Pingback: cialis 20 mg
Pingback: https://mymvrc.org/
air force viagra
viagra without doctor prescription
https://canadianpharmaciesus.com canadian pharmacies
Pingback: lowest price generic cialis
https://viagra4generic.com buy viagra
Effectively expressed of course. .
viagra
price of cialis at walgreens
cialis generic cialis
cialis online brand ren Soito
Pingback: cialis online
comprar sildenafil costa rica
https://cialgetusa.com/
viagra systematic review ren Soito
Pingback: viagra prescription
Pingback: buy generic viagra
You explained it superbly. https://discountedessays.com/
Appreciate it. Plenty of stuff!
You actually suggested that really well.
college essay brainstorming how to write an argumentative essay pay for writing
Incredible lots of beneficial advice. college goals essay [url=https://discountedessays.com/]xyz homework[/url] literature review for dissertation
Beneficial tips. Kudos. canadian pharmaceuticals online safe cvs online pharmacy ordering prescriptions from canada legally
Pingback: online viagra
Pingback: buy generic viagra
Thanks a lot. Excellent information! buy essays online reviews https://scoringessays.com custom written
Information well considered..
canada online pharmacy mexican border pharmacies
Very good write ups. Thanks. legitimate canadian mail order pharmacies [url=https://canadianpharmaceuticalsrx.com/]best 10 online canadian pharmacies[/url] drug price
This is nicely said! .
canadian pharmacy king [url=https://cadmedbb.com/]northwest pharmacy[/url] canadian mail order pharmacies
Nicely put. Thanks. importance of a college education essay [url=https://theessayswriters.com/]cheap essay writing service[/url] dissertation advice
Amazing all kinds of valuable info. online pharmacies canada aarp approved canadian online pharmacies best online canadian pharmacy
Superb information, Many thanks.
best essay website homework citing a website in essay
Fine forum posts. With thanks.
You suggested this perfectly. college essay help online [url=https://topessayssites.com/]cheap essay writing services[/url] dissertation marks
canadian pharmacy online https://canadiantrypharmacy.com – canadian pharmacy
caring pharmacy online http://viaciabox.com – pharcharmy online no precipitation america pharmacy
cialis daily 25 generic
viagra kgr 100
www viagra pharmacy ren Soito
Pingback: viagra for sale australia
buy kamagra usa
best viagra prices
cheap sildenafil 100mg ren Soito
Pingback: cialis soft pills
Pingback: viagra without a prescription
Kudos. Loads of information., kamagra double x power http://www.kamagrapolo.com kamagra
Pingback: cialis soft pills
Pingback: india cialis
kamagra com
https://kamagratel.com/
kamagra oral jelly for sale
kamagra rendelГ©s budapest
kamagra store uk
kamagra oral jelly 100mg for sale
sleep store kamagra
kamagra oral jelly 100mg for sale
kamagra oral jelly india manufacturer
viagra commercial actress name football https://viagrabon.com/ – best generic viagra
generic female viagra review
costco generic viagra cost [url=https://viagrabon.com/]viagra pills for sale[/url] female viagra medication
kamagra dosage chart
kamagra oral jelly wirkungszeit
kamagra tablets 100mg reviews
kamagra use
[url=https://kamagrarex.com/]https://kamagrarex.com/[/url]
kamagra com
walmart generic viagra 100mg uk
[url=https://viagraofc.com/]https://viagraofc.com/[/url]
viagra for women pink
kamagra 100mg tabletta
kamagra online
kamagra oral jelly kaufen
viagra cialis price comparison https://cialgen.com/ – how does cialis work
price comparison viagra vs cialis
cialis 20mg generic tadalafil [url=https://cialgen.com/]cialis samples[/url] cialis vs viagra
cialis (30 pills 20 mg)
[url=https://cialistak.com/]cialis daily medication[/url]
brand name cialis vs generic
cheap cialis viagra online https://viagraofc.com/ – natural viagra
effects of viagra on blood pressure
viagra effects video [url=https://viagraofc.com/]viagra canada[/url] cost of generic viagra by teva generic
cialis generic availability
viagra cialis generic pills for sale
cialis generic prices with prescription
kamagra oral jelly amazon
kamagra gold teeth
the kamagra store coupon
generic viagra cost now available in canada
cialis 25 mg vs viagra 100mg
cialis side effects dangers or viagra
usa generic cialis lowest price
cialis side effects eyes
cialis cheap uk
kamagra 100mg oral jelly for sale
kamagra oral jelly buy online
kamagra oral jelly 100mg usa
viagra cialis online pharmacy https://cialistak.com/ – order cialis pills
comprar viagra cialis o levitra generico
cialis generico preГ§o no brasil [url=https://cialistak.com/]what is cialis[/url] cialis side effects vision permanent
viagra commercial girl in blue dress
viagra prices 2018
viagra feminino farmacia
donde puedo comprar cialis generico mexico
[url=https://cialgen.com/]https://cialgen.com/[/url]
can i buy cialis in usa
kamagra vs kamagra gold
https://kamajel.com/
kamagra 100mg oral jelly wirkung
kamagra 100mg tablets review
kamagra store coupon
kamagra 100mg oral jelly suppliers india
http://canadian5pharmacy.com online pharmacies
lowest cost viagra cialis canada
black guy cialis commercial
cialis commercial female actors 2016
kamagra oral jelly review
kamagra 100mg tablets uk to united states
kamagra oral jelly wirkungsdauer
kamagra gold from ajanta pharma https://kamajel.com/ – kamagra usa next day shipping
dlp store kamagra
chewable kamagra polo 100mg [url=https://kamajel.com/]kamagra oral jelly in india[/url] womens kamagra 100mg tablets
cialis side effects bloodshot eyes
cialis super active generico
buy cialis online canada pharmacy
viagra cialis levitra dose comparison
viagra generic availability sildenafil citrate reviews
levitra cialis viagra reviews
cialis 40 mg dosage guaranteed
https://cialistak.com/
generic cialis extra dosage 200 mg
viagra professional dosage https://viagaratas.com/ – viagra cialis
viagra 100mg recommended dosage
generic viagra companies [url=https://viagaratas.com/]п»їviagra price in india[/url] generic viagra soft tablets
order generic cialis online canada
cialis generic in usa
where to buy generic cialis over the counter
cialis price vs viagra which is better
viagra feminino onde encontrar
precisa de receita para comprar viagra no brasil
kamagra forum
kamagra oral jelly reviews
kamagra chew tablets – 100 mg
viagra dosage maximum
viagra cost walmart canada
side effects of viagra 100
Pingback: buy viagra with pay pal
cheap kamagra 100mg tablets
kamagra oral jelly 100mg factory discount prices
kamagra rendeles
viagra bula generico
viagra professional
when is the best time to take viagra 100mg
viagra price at walmart
effects viagra on women
women in viagra commercial 2016
kamagra forum srpski
[url=https://kamagratel.com/]https://kamagratel.com/[/url]
how to use kamagra 100mg tablets
kamagra 100mg oral jelly sildenafil ajanta
kamagra 100mg oral jelly kako se uzima
kamagra gold 100mg side effects
cialis super active plus uk
cialis coupon cvs
cialis price vs viagra
cost per pill for generic viagra in canada
https://viagraofc.com/
price of cialis and viagra
kamagra winkel utrecht
kamagra 100mg oral jelly suppliers india
sildenafil and dapoxetine tablets super kamagra
names for generic viagra
https://viagaratas.com/
what is the maximum dosage for viagra
cialis vs viagra reviews
cialis 20 mg dosage
low cost viagra cialis generic
kamagra kopen nederland
kamagra oral jelly sildenafil vol 3
kamagra 100mg tablets for sale usa
kamagra oral jelly kaufen deutschland https://kamagratel.com/ – kamagra oral jelly kaufen deutschland paypal
kamagra gold 100mg rendeles
the kamagra store hoax [url=https://kamagratel.com/]kamagra gold 100mg side effects[/url] kamagra oral jelly cvs
viagra prices 2017
[url=https://viagraofc.com/]https://viagraofc.com/[/url]
viagra soft tabs 25 mg
kamagra forum 2015
https://kamagratel.com/
kamagra oral jelly 5gm sildenafil
cialis side effects back pain
generic viagra cialis online
cialis super active plus online
kamagra oral jelly how to use video
https://kamajel.com/
kamagra oral jelly 100mg usa
viagra semen affects women
over counter viagra alternative walmart
levitra vs cialis vs viagra reddit
kamagra store in ny
kamagra kopen amsterdam
the kamagra store
cost of cialis or viagra
[url=https://cialgen.com/]cialis coupon walmart[/url]
2.5 mg cialis maintenance dosage bph
viagra natural sandia y limon
https://viagraofc.com/
split viagra soft 100mg reviews
female viagra amazon https://viagraofc.com/ – cheap viagra
cost of generic viagra at costco
viagra y cialis genericos [url=https://viagraofc.com/]viagra tablets uk[/url] viagra generic date wikipedia
come si usa kamagra oral jelly
[url=https://kamagratel.com/]kamagra direct[/url]
the sleep store kamagra
erfahrungsbericht kamagra shop deutschland
kamagra chew tablets – 100 mg
kamagra
viagra without a doctor prescription safety
generic viagra from walmart
female viagra pill commercial
female viagra positive reviews
[url=https://viagaratas.com/]https://viagaratas.com/[/url]
female viagra drugs
kamagra 100mg oral jelly for sale
kamagra 100mg oral jelly in india
kamagra 100mg oral jelly wirkung
kamagra 100mg chewables ajanta
super kamagra kaufen
kamagra 100mg oral jelly suppliers
viagra generic availability sildenafil citrate 100mg/tab
generic viagra super active sildenafil
best time to take viagra with meal
cialis dosage https://cialistak.com/ – cialis otc
cialis dosage 40 mg
safe sites for generic cialis [url=https://cialistak.com/]cialis kopen[/url] cialis 20 mg prices with prescription
kamagra oral jelly 100mg online bestellen
kamagra oral jelly amazon nederland co
kamagra oral jelly price in india
kamagra oral jelly kaufen berlin
https://kamagrarex.com/
kamagra oral jelly keine wirkung
viagra bula generico
generic name for viagra
viagra soft tabs review
kamagra 100mg chewables ajanta
kamagra 100mg tablets for sale in use
kamagra store in nyc
kamagra 100 oral jelly how to use
kamagra 100mg tablets china
kamagra 100mg chewable tablets india
hay cialis generico en mexico
buy generic cialis online europe
generic cialis purchase
kamagra oral jelly ohne wirkung
https://kamagradt.com/
kamagra oral jelly 100mg
cialis side effects bleeding
price comparison for viagra and cialis
bathtubs in cialis commercial
kamagra kopen amsterdam
https://kamagrarex.com/
kamagra oral jelly in australia
kamagra bestellen utrecht
kamagra oral jelly for sale in usare
kamagra usa next day shipping
price of viagra and cialis per pill
cialis going generic in 2017 in us
cialis professional reviews
the kamagra store coupon
kamagra oral jelly uses
kamagra website reviews uk
price of cialis in usa
levitra vs viagra vs cialis reviews
cialis commercial 2013 actors
side effects of kamagra oral jelly
kamagra forum romania
kamagra 100 chewable
cialis tablet cialis 80mg no prescription cialis united kingdom
kamagra oral jelly gГјnstig kaufen deutschland
the sleep store kamagra
kamagra store uk
generic viagra best online pharmacy
is there a generic viagra available in the usa
viagra preГ§o infarmed
the kamagra store coupon https://kamagratel.com/ – kamagra oral jelly 100mg uk
kamagra forum gdzie kupic
kamagra 100mg oral jelly side effects [url=https://kamagratel.com/]kamagra 100mg reviews[/url] kamagra 100mg tablets for sale in used cars
cialis dose vs viagra dose https://viagaratas.com/ – viagra coupon
viagra coupons walmart
viagra feminino natural [url=https://viagaratas.com/]roman viagra[/url] generic viagra available in us pharmacies
actor in cialis commercial
cialis commercial bathtubs youtube
cialis maximum dosage
female viagra pill review
existe viagra feminino onde comprar
cost of generic viagra at costco
cost of kamagra
https://kamagratel.com/
kamagra gold jelly
price of generic viagra teva
[url=https://viagraofc.com/]https://viagraofc.com/[/url]
viagra side effects headache cures
is cialis professional better review
price comparison viagra vs cialis
walmart pharmacy cialis 20mg prices
viagra coupons for cvs
viagra professional 100 mg pills kiwi
viagra and cialis combo dosages
redhead actress in cialis commercial
https://cialgen.com/
cialis professional vs cialis
kamagra gold teeth
https://kamagrarex.com/
buy cheap generic viagra co uk kamagra oral jelly 100mg
cialis side effects blurred vision
[url=https://cialistak.com/]bumndej cialis onlineomline cialis[/url]
cialis tablet filmomhuld 10mg
kamagra novi sad potencija
https://kamagradt.com/
cost of kamagra jelly
cialis and viagra generic
cialis pills 20 mg
generic cialis release
viagra generico
viagra doses available
viagra generic availability date
levitra cialis viagra trial pack
cost comparison of viagra levitra and cialis
black lady in cialis commercial
kamagra kopen nederland
kamagra jelly side effects
kamagra 100mg oral jelly ebay
buying viagra and cialis online
buy cialis and viagra online
viagra going generic date wikipedia
direct kamagra uk
kamagra 100 chewable tablet kaufen
buy kamagra oral jelly online in india
viagra 100mg or cialis 20mg
is there generic cialis in usa
cialis mailed to home
kamagra usage https://kamajel.com/ – kamagra jelly usa
kamagra oral
kamagra 100 sildenafil citrate chewable tablets 100 mg [url=https://kamajel.com/]kamagra 100 chewable tablet einnahme[/url] kamagra london reviews
kamagra oral jelly cvs
kamagra uk next day
kamagra website reviews uk
viagra cost vs cialis cost
https://cialistak.com/
cialis 20 mg 8 tablet fiyatД±
levitra vs viagra
https://viagaratas.com/
reviews for female viagra
kamagra oral jelly wirkungszeit
https://kamagraltd.com/
kamagra oral jelly 100mg 1 week pack
cialis viagra levitra online
viagra generico nome
viagra commercial model names
kamagra kopen apotheek
kamagra soft chewable tablets 100 mg
kamagra gold jelly
kamagra shop erfahrungen 2017
[url=https://kamagradt.com/]kamagra oral jelly 100mg how to use[/url]
kamagra oral jelly customer reviews
kamagra 100 chewable
kamagra oral jelly india price
kamagra 100mg oral jelly sildenafil reviews
This is nicely said. . how to write a good college essay [url=https://essayssolution.com/]writing thesis[/url] e dissertation
cialis professional gГ©nГ©rique 20 mg
black guy cialis commercial
price for cialis tablets 5mg
maximum safe dose of viagra
levitra cialis or viagra which is better
generic viagra goodrx
soft viagra 100mg tablets
[url=https://viagaratas.com/]https://viagaratas.com/[/url]
viagra commercial women
brand cialis online us pharmacy
comprar cialis generico foro
walmart price for cialis 20mg
kamagra shop deutschland erfahrungen
kamagra 100 chewable tablets
kamagra jelly side effects
viagra dose vs cialis dose
https://cialgen.com/
safe generic cialis sites
super active viagra reviews https://viagraofc.com/ – viagra tablets uk
side effects of viagra on women
cialis or viagra generic [url=https://viagraofc.com/]viagra kopen[/url] cialis viagra generic
generic cialis best price
comprar cialis generico foro
lower cost generic cialis at walgreens
kamagra oral jelly uses
kamagra forum
kamagra 100mg oral jelly suppliers indianapolis indiana
levitra vs viagra vs cialis reviews
walmart pharmacy prices for cialis
viagra cialis cost
You made the point! how to write five paragraph essay [url=https://essayextra.com/]thesis writing help[/url] writing a thesis paper
female viagra vogue
viagra caseiro masculino
what is the maximum dosage for viagra
come si usa il kamagra oral jelly
kamagra 100 tablets usage
kamagra oral jelly price in india
kamagra 100mg tablets for sale uk
https://kamagrarex.com/
kamagra kopen waar
generic viagra super active reviews
[url=https://viagraofc.com/]viagra pills[/url]
women in viagra commercial 2017
buy kamagra oral jelly online in india
kamagra jelly 100mg usa
kamagra oral jelly sildenafil citrate
Valuable posts. Thanks a lot! how to write a essay for a scholarship https://writingthesistops.com report writing service
price compare viagra cialis levitra
buy viagra united states
very cheap generic cialis ren Soito
best generic alternative to viagra
viva viagra commercial song
viagra soft tablets
kamagra 100mg oral jelly review
kamagra jelly usa
kamagra oral jelly 100 mg wirkungsdauer
best prices on cialis 5mg
[url=https://cialgen.com/]https://cialgen.com/[/url]
maximum daily dosage of cialis
does generic cialis really exist
cialis retail price at cvs
tab cialis 20mg price in pakistan
effects viagra on women
viagra dosage vs cialis
pfizer viagra coupons walgreens
kamagra store reviews
https://kamagrarex.com/
kamagra gel directions
how long does it take a 5 mg cialis to work
cialis commercial 2013 actors
cialis 5mg price in egypt
viagra feminino vendido brasil
walmart generic viagra 100mg price
viagra generic date usa
cialis vs viagra dosage
https://viagaratas.com/
viagra dosage for best results
kamagra oral jelly 100mg reviews
https://kamagraltd.com/
kamagra 100mg oral jelly suppliers
viagra commercial actress names
female viagra walmart over the counter
comprar viagra generico online espaГ±a
kamagra oral jelly 100mg reviews
kamagra oral jelly review australia
india kamagra 100mg chewable tablets
You have made your point pretty nicely.!
cialis 5mg price in uae https://cialgen.com/ – cialis tadalafil
cialis 2.5 mg vs 5 mg reviews
5mg cialis reviews [url=https://cialgen.com/]cialis generic name[/url] cialis super active vs professional
walmart price for cialis 5mg
generic cialis pharmacy prices
is generic cialis available in us
kamagra bezorgen rotterdam https://kamagraltd.com/ – kamagra oral jelly 100mg
kamagra oral jelly deutschland
buy kamagra oral jelly usa [url=https://kamagraltd.com/]kamagra 100mg oral jelly for sale[/url] kamagra store
kamagra 100mg tablets for sale usa
https://kamagraltd.com/
kamagra com
kamagra uk next day
kamagra tablets 100mg reviews
kamagra kopen amsterdam winkel
cialis tv commercial actors
[url=https://cialistak.com/]cialis generic cialis[/url]
cialis prices generic
kamagra 100mg tablets for sale in use
[url=https://kamajel.com/]https://kamajel.com/[/url]
kamagra uk company
viagra commercial woman in blue dress
viagra effects on men
mechanism of action of viagra
cialis extra dosage 200mg
cialis wirkung
cialis dose maxima
is generic cialis available yet
cialis coupons printable
cialis coupon 2018
female viagra pills reviews 2017
viagra commercial actress 2015
precisa ter receita para comprar viagra
buy generic cialis in canada
https://cialistak.com/
best price cialis and viagra
viagra and cialis generic https://viagraofc.com/ – buying viagra
what are long term effects of viagra
brand viagra online canada [url=https://viagraofc.com/]viagra pfizer[/url] 20mg cialis vs viagra 100mg
viagra commercial actress 2015
viagra generico brasil
viagra in ucraina
Wow many of terrific advice! essay writing services online [url=https://scoringessays.com/]write my essay[/url] analysis dissertation
soft viagra 100mg tablets
brand viagra online canadian pharmacy
best time to take viagra with meal
best price generic cialis 20 mg
cialis price
generic cialis canada online
viagra without a doctor prescription usa
[url=https://viagraofc.com/]https://viagraofc.com/[/url]
cvs pharmacy viagra prices
Thank you! Excellent information.
essay help service custom essay writing services master thesis writing help
cialis super active side effects
[url=https://cialistak.com/]how cialis works[/url]
cialis super active generic trust pharmacy
viagra feminino no brasil onde comprar
cialis vs viagra review
is viagra without a doctor prescription safe
kamagra oral jelly kaufen Г¶sterreich
kamagra gold 100mg reviews
ajanta kamagra 100 chewable
walmart viagra price at walmart’s
https://viagraofc.com/
viagra prices uk
come usare kamagra oral jelly
[url=https://kamagrarex.com/]kamagra 100mg oral jelly for sale[/url]
kamagra now
cialis coupon 2016 $200
is there generic cialis in usa
cialis vs viagra side effects
order viagra soft tabs
https://viagraofc.com/
viagra nombre generico peru
kamagra oral jelly review uk https://kamagrarex.com/ – kamagra 100mg tablets usa
kamagra 100mg tablets usa 247 pills
kamagra 100mg chewables for sale [url=https://kamagrarex.com/]kamagra now[/url] kamagra 100mg tablets china
kamagra gold 100mg rendeles
buy kamagra oral jelly
kamagra oral jelly for sale in usa
[url=https://kamagratel.com/]buy kamagra[/url]
kamagra
fluoxetine cialis viagra 100mg generic lasts longer levitra cialis
viagra cialis levitra dosage comparison
[url=https://viagraofc.com/]roman viagra[/url]
anxiety panic side effects viagra cialis
kamagra oral jelly uk
buy kamagra oral jelly
kamagra now
[url=https://kamagratel.com/]kamagra[/url]
kamagra oral jelly sildenafil
kamagra store
kamagra novi sad potencija
kamagra forum 2014
when will generic viagra be available in us
[url=https://viagaratas.com/]https://viagaratas.com/[/url]
buy viagra cialis online uk
Г© necessГЎrio receita para comprar viagra
viagra natural mas efectiva
buy viagra online usa overnight delivery
kamagra 100mg chewable tablets
kamagra bezorgen amsterdam
kamagra gold 100mg side effects
kamagra 100mg oral jelly suppliers indiana
kamagra shop erfahrungen 2017
kamagra oral jelly kaufen Г¶sterreich
viagra commercial
cialis dosage recommendations vs viagra
can you buy generic viagra in the united states
generic equivalent for viagra
[url=https://viagaratas.com/]https://viagaratas.com/[/url]
viagra preco araujo
kamagra bestellen amsterdam
kamagra oral jelly usa next day shipping
kamagra 100mg chewable tablets usa
kamagra 100mg tablets for sale
kamagra
kamagra shop erfahrungsberichte
[url=https://kamagratel.com/]buy kamagra[/url]
kamagra oral jelly amazon
viagra dosage after prostatectomy
viagra dosage recommendations generic
viagra cialis cost comparison
kamagra4uk review
the kamagra store coupon
kamagra 100mg oral jelly review
kamagra gold from ajanta pharma
kamagra forum srpski
kamagra jelly 100mg
kamagra uk next day
buy kamagra
kamagra dosage chart
[url=https://kamagratel.com/]buy kamagra[/url]
kamagra 100mg tablets uk to united states
kamagra oral jelly kaufen Г¶sterreich
kamagra online
kamagra oral jelly kaufen paypal
kamagra now
kamagra oral jelly kaufen Г¶sterreich
kamagra gold 100mg rendeles
kamagra 100mg chewables
kamagra kopen nederland
kamagra oral jelly kaufen thailand
kamagra oral jelly
kamagra kopen
kamagra jelly paypal
kamagra uk
buy kamagra
kamagra kaufen in deutschland
[url=https://kamagratel.com/]kamagra[/url]
kamagra 100mg
viagra cost vs cialis cost
buy generic cialis viagra online
generic viagra cost now available
cialis inability ejaculate sildenafil citrate tablets female cialis pills
kamagra forum uk
kamagra store coupon code
kamagra cost
kamagra oral jelly amazon
kamagra now reviews
kamagra oral jelly 5gm sildenafil
Pingback: generic viagra 100mg
cialis in montreal sildenafil for sale can you buy cialis in mexico
kamagra oral jelly price in india
buy kamagra
kamagra soft / chewable 100 mg
[url=https://kamagratel.com/]kamagra[/url]
kamagra reviews users
kamagra oral jelly in india
kamagra jelly kopen amsterdam
kamagra jelly amazon
kamagra website reviews uk
buy kamagra
kamagra gold 100mg rendeles
[url=https://kamagratel.com/]buy kamagra oral jelly[/url]
india kamagra 100mg chewable tablets
viagra coupons 2018
[url=https://viagaratas.com/]generic viagra names[/url]
viagra coupons pfizer
generic viagra sell at walmart pharmacy
2016 viagra singles commercial
viagra cialis levitra dose comparison
kamagra oral jelly uk
kamagra forum hr
kamagra gold jelly
kamagra reviews forum
buy cheap generic viagra co uk kamagra oral jelly 100mg
kamagra uk next day
kamagra oral jelly forum hr
kamagra
kamagra bezorgen rotterdam
[url=https://kamagratel.com/]kamagra[/url]
kamagra oral jelly gГјnstig kaufen paypal
kamagra store gutschein
https://kamajel.com/
kamagra 100mg oral jelly suppliers india
kamagra customer reviews
kamagra oral jelly how to use video
kamagra vs viagra
kamagra oral jelly 100mg
https://kamagratel.com/
the sleep store kamagra
kamagra oral jelly kaufen deutschland paypal
buy kamagra oral jelly
kamagra oral jelly kaufen paypal
[url=https://kamagratel.com/]kamagra online[/url]
kamagra novi sad
viagra generico como tomar
viagra commercial female actress
can split viagra soft 100mg pill
kamagra gold 1200din
kamagra gold 1200din
kamagra oral jelly usage
kamagra reviews
kamagra oral jelly gГјnstig kaufen paypal
kamagra oral jelly uses
kamagra 100mg chewables for sale
kamagra oral jelly
kamagra oral jelly review australia
[url=https://kamagratel.com/]buy kamagra oral jelly[/url]
kamagra 100mg oral jelly
cheap kamagra 100mg tablets
kamagra chew tablets – 100 mg
effectiveness of cialis vs viagra vs levitra vs kamagra
viagra comprar
https://viagaratas.com/
viagra commercial woman asian
kamagra oral jelly amazon nederland tx
kamagra oral jelly amazon nederland co
kamagra oral jelly kaufen deutschland paypal
brand viagra online canadian pharmacy paypal
https://viagraofc.com/
viagra generic availability sildenafil citrate 50 mg
kamagra oral jelly kaufen deutschland paypal
kamagra 100mg tablets indian
kamagra kopen utrecht
viagra commercial actors
[url=https://viagraofc.com/]cvs viagra[/url]
viagra commercial black actress woman
the kamagra store scam
buy kamagra oral jelly
kamagra 100mg tablets usa 247 pills
[url=https://kamagratel.com/]buy kamagra oral jelly[/url]
kamagra oral jelly 100mg how to use
viagra/dapoxetine (generic)
preco do viagra generico na ultrafarma
viagra generic 100mg cost
Fantastic information. Kudos! top custom essay services https://englishessayhelp.com online assignment writing help
kamagra novi sad
https://kamajel.com/
direct kamagra uk
il cialis 5 mg generic cialis work buy generic cialis in canada
female viagra stock price
viagra commercial woman in blue
viagra effects on heart
kamagra oral jelly kaufen forum
https://kamagratel.com/
india kamagra 100mg chewable tablets
viagra dosage age 30 https://viagraofc.com/ – viagra from canada
viagra generic price canada
viagra side effects how long do they last [url=https://viagraofc.com/]viagra otc[/url] viagra nombre generico y comercial
kamagra oral jelly usa
kamagra 100mg tablets india
kamagra 100mg chewable tablets india
kamagra oral jelly kaufen Г¶sterreich
kamagra jelly reviews
kamagra reviews users
generic viagra lowest price
walmart cost of generic viagra
what are the effects of viagra on men
viagra wikipedia drug
buy brand viagra cheap
precio viagra generico farmacia espaГ±a
ajanta kamagra 100 chewable tablet
kamagra oral jelly for sale in usa illegal
kamagra oral jelly kaufen paypal
the kamagra store coupon
https://kamajel.com/
kamagra 100mg tablets australia
kamagra 100mg oral jelly suppliers indiana
kamagra kopen amsterdam
kamagra website reviews uk
kamagra oral jelly wirkungsdauer
the kamagra store scam
kamagra oral jelly 100mg online bestellen
the kamagra store hoax
kamagra oral jelly made in india
kamagra oral jelly india
viagra feminino a venda no brasil
generic viagra (sildenafil citrate) malegra mg)
viagra generico preГ§o drogasil
kamagra 100mg tablets india price
kamagra 100 chewable tablets
kamagra oral jelly vs viagra
You said it perfectly.! freedom writers review essay [url=https://essayextra.com/]paper writing service[/url] dissertation define
viagra vs levitra vs cialis vs staxyn
walmart generic viagra 100mg price in indianapolis
viagra and cialis dosage and costa rica
kamagra oral jelly review forum https://kamagrarex.com/ – kamagra oral jelly for sale in usa illinois
kamagra gold 100mg
kamagra oral jelly 100mg reviews [url=https://kamagrarex.com/]kamagra oral jelly wirkungsdauer[/url] kamagra 100mg tablets uk to united states
apteka kamagra opinie forum
buy kamagra
kamagra gel opinie forum
[url=https://kamagratel.com/]buy kamagra oral jelly[/url]
kamagra oral jelly amazon nederland tx
viagra tv commercial brunette actress
https://viagaratas.com/
qual dosagem de viagra tomar
kamagra shop erfahrungen
kamagra oral jelly deutschland
kamagra 100mg tablets for sale
best generic viagra online
name for generic viagra
reviews for female viagra
kamagra oral jelly directions use
kamagra4uk review
kamagra oral jelly price in india
kamagra oral jelly amazon
kamagra online
come si usa il kamagra oral jelly
[url=https://kamagratel.com/]buy kamagra oral jelly[/url]
kamagra reviews users
USA
health online cialis [url=https://cciialiss.com/#]buy online[/url] generic cialis wholesale
viagra side effects vision
cheap generic viagra in canada
side effects of 100 mg of viagra
india kamagra 100 chewable tablets 100 mg
buy kamagra oral jelly
cost of kamagra
[url=https://kamagratel.com/]buy kamagra oral jelly[/url]
kamagra 100mg tablets india price
kamagra usage
buy kamagra
kamagra com
[url=https://kamagratel.com/]kamagra online[/url]
kamagra dosage
kamagra rendelГ©s budapest
kamagra 100 gold ajanta
reviews kamagra gold
kamagra kopen utrecht
[url=https://kamajel.com/]kamagra jelly[/url]
kamagra soft chewable tablets 100 mg
Generic
indian pharmacy cialis [url=https://cciialiss.com/]buy cialis brand[/url] daily cialis nz